Project “Boomstam”

De windmolenaars van Daams’ Molen willen hun kennis en vaardigheden verbreden. Daarom zijn ze samen met de watermolenaars van de Wenumse Watermolen een project gestart. Doel van het project is meer kennis op doen over watermolens in het algemeen en die van Wenum in het bijzonder en over het zagen van planken uit een boomstam.

Een subdoel is dat, indien gewenst, de molenaars uit Vaassen met deze kennis en vaardigheid gewapend hun collega’s in Wenum kunnen ondersteunen bij evenementen.

Het project

Dag-1, 19 februari 2019, Voorbereiding
Om van dik hout planken te kunnen zagen moet eerst geschikt “dik hout” gevonden worden. En dat bleek op zich niet moeilijk. Want twee van de molenaars zijn ook vrijwilliger bij het Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK) en dat opende deuren. Na wat gesprekjes konden we op 19 februari een stammetje ophalen in Epe. Met twee auto’s en een aanhanger togen we met vier mensen naar de werkschuur van GLK in Epe. Daar zagen we een prachtige douglas-stam liggen. Kaarsrecht, 2,50 meter lang, ca 50 cm diameter, ca 50 jaar oud en een geschat gewicht van 500 kg. Die leg je niet zo maar op de aanhanger, ook niet met vier personen. Maar voor de grote bosbouwtrekker met een bomengrijper was dat een peulenschilletje. Na deze stam afdekt en vastgebonden te hebben ging het richting Wenum.

Het lossen van de stam bij de watermolen ging ook eenvoudig. Even de auto met aanhanger voor de deur van de molen rijden, een zijbord van de aanhanger verwijderen en rollen maar. En daar lag de stam voor de deur; te wachten wat de volgende keer gaat gebeuren. De Wenumse molenaars waren ook onder de indruk van de “schoonheid” van deze stam. Daar moeten mooie planken uit gezaagd kunnen worden.

Na wat bijpraten bij een kop koffie ging we weer richting Vaassen.

Voor foto’s van dag-1 [ klik hier ].


Dag-2, 5 maart 2019, Verkennen van de omgeving van de Watermolen

Onder bezielende leiding van Gerrit Goedhart hebben we vandaag een rondleiding gehad in het gebied waar het water voor de Wenumse Watermolen vandaan komt.

Sprengkoppen en waterlopen genoeg voor onze “leermeester” Gerrit om van alles en nog wat over te kunnen vertellen. Hij weet hierover echt heel veel.

En niet alleen het gebied Wenum-Wiesel heeft zijn interesse maar  ook over wetenswaardigheden  ver daarbuiten wist hij veel over te vertellen. Het was voor ons echt een genoegen met hem zo door het land te lopen. Vanzelfsprekend hebben we van deze wandeling veel opgestoken. Een voorstelling uit vroeger jaren hoe men soms met de watertoevoer heeft moeten worstelen was niet moeilijk te maken.  

Zelfs een vistrap ontbrak niet op onze tocht. Kortom zeer de moeite waard.

Voor foto’s van dag-2 [ klik hier ].


Dag-3, 12 maart 2019, Boomstam naar binnen brengen

Deze dag was het plan om de stam naar binnen te brengen en zaagklaar op de zaagslee te plaatsen. Dat was makkelijker gezegd dan gedaan, want de stam had een grotere diameter dan tot nu toe gezaagd was in de molen. En had ook de maximaal zaagbare lengte van tweeëneenhalve meter.

De houtzagerij is rond 2010 pas in de kelder van de molen gekomen. Daarvoor zijn de nodige bouwkundige aanpassingen aangebracht. Sommige van die aanpassing zijn enigszins belemmerend voor een optimale toegang tot de zagerij en het gebruik daarvan.

Eén van die belemmeringen is een vloerbalk in de deuropening op ongeveer een halve meter van de grond. Normaal kunnen de te zagen stammen daar onderdoor, maar die van ons helaas net niet. Die moest er overheen. Dat kunstje was nog niet eerder vertoond, dus er werd druk overlegd over de aanpak.

Omdat de kettinglier te laag hing om de stam over de balk te tillen, werd deze hoger opgehangen. Daarna werden de nodige hijsbanden en stuurtouwen aan de stam bevestigd en kon het hijsen beginnen. De stam lag dwars voor de deur, maar kon met zijn lengte niet zo naar binnen. Met het nodige bijsturen met touwen en balken lukt het om de stam toch binnen te krijgen.

Daar hadden we de volgende uitdaging. Doordat de lier hoger was opgehangen, was hij niet meer in staat om de stam binnen tot op de keldervloer te laten zakken. Er moest halverwege een punt komen waar de stam kon rusten om de lier weer op de oorspronkelijke lagere hoogte te hangen. Hoe gaan we dat nou weer doen? De oplossing was de volgende. Eerst de stam laten zakken tot ongeveer een halve meter boven het laagste punt dat de lier op dat moment kon bereiken. Vervolgens werd er een zware balk op de begane grond gelegd boven de stam die halverwege de “put” naar de kelder hing. Met de nodige touwen werd de stam aan de balk gebonden, zodanig de lier losgemaakt zou kunnen worden.

Vervolgens werd de lier weer op de oorspronkelijke lagere hoogte gehangen en vastgemaakt aan de stam. Door de stam weer wat op te hijsen, kon de stam losgemaakt worden van de “rustbalk”, om hem daarna verder te laten zakken tot op de zaagslee.

Als laatste activiteit werd de stam verankerd op de zaagslee. En dat gaf in verband met zijn grotere omvang ook wat aanpassingen. Maar is uiteindelijk gelukt. De stam ligt nu klaar om volgende week met het zagen te kunnen beginnen.

Dit was voor iedereen, zowel de Vaassenaren als de molenaars van de Wenumse Watermolen, een zeer leerzame dag. Nooit eerder was een stam van dit formaat, naar binnen gebracht. Maar met genoeg mankracht en ideeën is het allemaal gelukt.

We zijn benieuw welke uitdagingen er nog meer op ons pad liggen.

voor foto’s van dag-3 [ klik hier ].


Dag-4, 19 maart 2019

De eerste zaagdag. Maar voordat de zaag in het werk gezet kan worden, moeten de nodige voorbereidingen getroffen worden. De eerste taak is het schoon maken van het molenwater. Althans voor zover de vervuiling schade aan het waterrad toe kan brengen.

De Wenumse Watermolen is een “bovenslag molen”. D.w.z. dat het water vanuit de wijerd (waterbekken) boven op het waterrad stroomt en dan door de stroming en het gewicht het waterrad laat draaien. Maar voordat het water zover is, komt het een takkenhek en een krooshek tegen. De eerste is bedoeld om grotere meedrijvende takken tegen te houden en de tweede  voor het tegenhouden van kleinere takken, blad en ander drijvend materiaal. Het tegengehouden materiaal wordt zoveel mogelijk met een hark verwijderd en afgevoerd. Zwaarder materiaal dat over de bodem mee rolt richting de molen wordt in een soort bezinkput voor het takkenhek opgevangen en eens per jaar verwijderd

Een achtergebleven rest van klein materiaal wordt na het openen van de “schut” (afsluitschuif) eerst over het waterrad heen weggespoeld voordat de klep naar het waterrad open gaat. Dit alles is bedoeld om te voorkomen dat er materiaal in het waterrad komt dat schade aan zou kunnen brengen. Als het water schoon genoeg is, wordt de klep boven het waterrad geopend waarna het waterrad gaat draaien. Nu kunnen we binnen aan de slag. Eerst even de lagers van het gaande werk, o.a. de wateras, smeren.

Maar voordat we echt kunnen gaan zagen moet ook hier nog een aantal voorbereidingen worden getroffen. Zoals het controleren van de klemmen die de stam op de zaagslee vasthouden, het spannen van het zaagblad in het zaagraam, het op de juiste hoogte instellen van het zaagblad (dat in deze molen horizontaal zaagt) en op een aantal punten smeren van assen en lagers.

Vervolgens kan de aandrijfriem van het vrijloopwiel opgeschoven worden naar het aandrijfwiel, waarna de zaag in beweging komt.

Bij traditionele houtzaagmolens met verticaal werkende zaagramen, wordt de zaagslee met daarop de stam door een krabbelwerk door de zaag geleid. In Wenum gebeurt dat met de hand. Met een handle, die op de grond staat en waarmee via een aandrijfketting, tandwielen en een tandheugel de zaagslee voortbewogen kan worden, wordt de stam langzaam langs de zaag geleid. De  planken worden dus van bovenaf  één voor één van de liggende stam gezaagd.

Wanneer de gehele stam rechtop gezaagd is, wordt de zaag stil gezet (vrijloop) en de gezaagde plank weggenomen, de zaagslee weer geheel terug gebracht naar de beginpositie en de zaag lager afgesteld voor de volgende plank. En dan het zagen van de volgende plank beginnen.

Op deze wijze hebben we vandaag drie planken gezaagd van de geschatte twintig. Dus nog werk genoeg.

Voor foto’s van dag-4 [ klik hier ].


Dag-5, 26 maart 2019, Tweede zaagdag.

Na de start met een kop koffie en wat bijpraten, pakten we de draad weer op waarmee we vorige week waren geëindigd. Al hoewel, eerst moest de watertoevoer en het waterrad worden gecontroleerd op vuil zoals takken en ander drijvend materiaal. Dit zou schade aan kunnen brengen. Daarna even wat los materiaal weggespoeld en was alles gereed om naar de zaag te gaan.

Daar werd weer e.e.a. gesmeerd, de zaag gespannen en op de juiste hoogte (= plankdikte) ingesteld. Toen alles klaar was werd de schut opgetrokken en kon het water het waterrad en daarmee de zaag in beweging zetten.  Met de opgedane kennis van vorige week gingen we weer zagen als routiniers.

We dachten dat we alles onder controle hadden. De stam werd met vaardige hand vlot langs het zaagblad geleid, althans dat wilden we. We waren echter tot twee keer toe te haastig en toen ging het mis. Als we de stam te snel naar het zaagblad duwen, kan die het niet meer aan en komt tot stilstand. Maar de molen blijft de zaag toch nog aandrijven, waardoor de aandrijfriem van de poelie loopt. Als dat gebeurt moet de molen stil gezet worden door het sluiten van de schut en de riem weer op de poelie gelegd worden. Als dat weer in orde is, kan de schut weer gelicht worden en het zagen worden hervat.

Om ca 13:30 zijn we gestopt, nadat we vier planken hadden gezaagd. Tijdens de lunch hebben we in twee ploegen gewerkt, zodat de zaag door kon gaan. Aan het einde van de dag werd de zaag weer in rustpositie gebracht, dat is o.a. het zaagblad ontspannen, en werd wat rommel opgeruimd. Daarna keerden we weer huiswaarts.

Voor foto’s van dag-5 [ klik hier ].


Dag-6, 2 april 2019, Derde zaagdag.

Deze dag door diverse andere zaken niet veel kunnen zagen. Slechts één plank. En ook hebben we geen bijzondere handelingen verricht. Volgende week beter.


Dag-7, 9 april 2019, Vierde zaagdag.

Vandaag zijn we wat productiever geweest. De insteek was: een “continubedrijf met ploegendienst”. Dus niet gezamenlijk aan de koffie en lunch, maar afwisselend. Het doel was om aan het einde van de dag minder dan één dag werk over te houden.
Bij Gerrit Goedhart hadden we inmiddels zoveel vertrouwen gecreëerd dat hij met een gerust hart thuis ging lunchen en ons aan het werk liet.
Toen we vandaag de eerste plank hadden gezaagd waren we ongeveer halverwege de stamdikte. En dan is het verstandig om de stam een halve slag te draaien, zodat deze met de zaagsnede onder ligt. Dan kan hij met kleinere klemmen steviger op de zaagslede bevestigd worden. Tevens hebben we de stam op een reeds gezaagde plank gelegd, waardoor hij nog iets hoger ligt. Dan kan langer door gezaagd worden voordat de zaag de klemmen dreigt te raken. Dan is de laatste plank bereikt en de klus geklaard. Maar dat bereiken we volgende week pas.
Vandaag hebben we zes planken kunnen zagen. Waar we dik tevreden mee waren.
Volgende week de laatste dag.

Voor foto’s van dag-7 [ klik hier ].


Dag-8, 16 april 2019, Vijfde en laatste zaagdag.

Dit was de laatste dag van dit bijzonder mooie project. We moesten nog drie planken zagen. De laatste was wel een dubbel-dikke. Dat komt omdat de klemmen waarmee de stam op de zaagslede wordt bevestigd, belemmeren dat er een dunne plank gezaagd kan worden. Maar zo’n dikke plank leent zich mooi om daar balkjes uit te zagen.
Het hadden er ook niet veel meer planken moeten zijn, want de waterstand in de wijerd was behoorlijk gezakt. En als het water op is, valt er ook niets meer te zagen.
Bij het naar buiten brengen van de gezaagde planken bleek dat de vochtige omgeving van de zaagkelder en het vochtige hout een ideale voedingsbodem was voor schimmels. Eenmaal buiten hebben we de planken daarom stevig afgeveegd met een harde bezem. Daarmee waren we de schimmels zo goed als kwijt en ook het zaagstof.  Dan komen ze ook wat schoner thuis aan.
Halfweg de middag kwam Gerrit van Eek met zijn antieke Deutz-tractor en tandem-aanhanger de planken ophalen. Omdat Sebe Kruier van de planken buitenbanken wil maken, hebben we besloten om alles naar zijn huis te brengen. Daar liggen ze mooi droog bij hem in de garage en heeft hij de eerste keus wat hem het best past.

In totaal hebben we achttien planken gezaagd, inclusief de schaaldelen. De oorspronkelijke planning van 3 à 4 dagen bleek erg optimistisch. In totaal zijn het er dus acht geworden.
De laatste klus in Wenum was het bezemschoon opleveren van de zaagruimte en het schrijven van een dankwoord in het gastenboek.

Dit project was zeer leerzaam voor alle betrokkenen. De Vaassenaren leerden de Wenumse Watermolen en zijn omgeving beter kennen en hoe de zaaginstallatie in deze molen gebruikt moet worden. De gastheren werden voor het eerst geconfronteerd met een “over-sized” boomstam, die er overigens perfect uitzag en schitterende planken opleverde. Tevens is de goede band tussen de “buren” nog beter geworden.

Andries, bedankt voor het initiatief en Gerrit en Jan bedankt voor de gastvrijheid en het leermeesterschap.

Voor foto’s van dag-8 [ klik hier ].


Tot ziens op Daams’ Molen in Vaassen.
Want daar zie je de resultaten. [ Klik hier ].